فصلنامه فقه
پیاپی 42 (زمستان 1383)

وحدت میان مذاهب اسلامی عمدتا در قالبی توصیه ای مطرح گشته است. طرح شدن وحدت در این قالب، ضمانت های لازم را برای تحقق یافتن در جامعه و حضوری فعال و مستمر در فراز و فرودهای اجتماعی با خود همراه ندارد. راه برون رفت از این بن بست، طرح اندیشه وحدت در دامان فقه است; عرصه ای که جدی ترین و التزام آورترین نگرش های اسلامی را در مذاهب گوناگون، همیشه پذیرا بوده و یا زمینه سازی می کرده است. تنها با کشاندن وحدت به اندیشه فقهی است که مناسبات درونی و تاریخ مشترک مذاهب اسلامی، زمینه ای برای شکوفا شدن می یابد. امتیاز نگاه ها و تلاش های فقی هان مصلح در عرصه وحدت را در این باید جست که مصلحان غیر فقیه اگرچه به عمق ضرورت وحدت اسلامی پی برده اند، سخنانشان در موارد بسیار کاربردی بیش از شکل دهی به زمینه های آشنایی با این مقوله حساس در بر نداشته است. در حالی که فقی هان مصلح افزون بر آگاهی دهی و آشناسازی نسبت به اهمیت و ضرورت وحدت می توانند تاثیراتی جدی را در برطرف نمودن مشکلات فراروی اجرایی نمودن آن بر جای گذارند. اگر بپذیریم بخش مهمی از مشکلات فراروی تحقق وحدت به ابهاماتی باز می گردد که در حوزه فقه معنی می یابد، تصویری روشن تر از سطح موفقیت فقه وحدت و وحدت فقهی به دست خواهیم آورد.

یکی از آثار گران سنگ علامه مصلح سید شرف الدین(ره) (1290 1377ه.ق) کتاب النص والاجتهاد است که آن را در اواخر عمر شریف خود و در حدود هشتاد و پنج سالگی نوشت. 1 بنابراین، کتاب برآمده از انبوه دانش و تجربه ای است که فرهیخته ای پر استعداد و پر کوشش همچون او، می تواند طی سالیان دراز فراهم آورد. این کتاب، مانند بسیاری دیگر از آثار ایشان، با روش علمی و به دور از تعصبات عامیانه، بیشتر به مسائل اختلافی بین شیعه و سنی، از زاویه ای مخصوص می پردازد. هم چنان که از نام کتاب پیداست، او در این کتاب کوشیده تا بسیاری از اجتهادهای پیشوایان اصلی اهل سنت را، با نصوص مورد قبول فریقین به نقد کشد. علامه پیشوایانی را برمی گزیند که سیره آنها برای اهل سنت معتبر و متبوع است و از میان اجتهادات آنان نیز، بیشتر آن اجتهاداتی را برمی رسد که براساس نصوص کتاب و سنت نقد می پذیرد.

نکته ها، گفته ها و پیشنهادات مطرح شده درباره وحدت میان شیعه و سنی کمتر با دغدغه هایی فقهی درگیر شده است. جالب این که بحث های مطرح شده درباره وحدت از سوی فقها نیز در بسیاری از موارد در فضایی غیرفقهی و با ادبیاتی صرفا اصلاحی اجتماعی شکل گرفته است.
طرح این بحث در فضایی فقهی، برخوردار از حاصل کاری است که نه تنها اهمیتی کمتر از نتایج حرکت صرفا اصلاحی اجتماعی ندارد که روندهای منتهی به شکل یافتگی اجتماعی را معنی و منظوری مؤثرتر و جدیدتر می بخشد. نگاه اجتماعی غیرفقهی به وحدت، این آسیب را در نهان دارد که به هرحال افقی فراتر از توصیه و تحسین وحدت و تبیین ضرورت آن را پیش روی خود نمی بیند، در حالی که مسئله وحدت گریزی توان خود را پیاپی از شکاف های میان شیعه و سنی می ستاندکه افزون بر داشتن ماهیتی اعتقادی، از هویتی فقهی برخوردار است. به نظر می رسد که برای کنار زدن دیدگاه های وحدت گریزانه باید وحدت را در فضایی قدرتمندتر، مؤثرتر و توان بخش تر مطرح و معنی کرد. طرح مبحث وحدت در فقه و جست وجوگری برای یافتن حکم فقهی آن (وجوب، حرمت و...) را باید پاسخی دانست که می توان به این وضعیت داد.
البته نباید پنداشت که طرح این پرسش فقهی از وحدت، دل بخواهانه و صرفا در واکنش به ناکارآمدی یا عدم الزام آوری برداشت های توصیه ای اجتماعی به آن توجیه یافته است; چراکه درون مایه های فقهی، خود انجام مطالعه ای فقهی را در مورد وحدت می طلبد.
در این میان، تلاش های اندکی برای مطالعه فقهی وحدت صورت گرفته است. در کانون این تلاش ها یکی از فقی هان نامی مرحوم علامه شرف الدین قرار دارد که مطالب و مباحث او درباره وحدت، نگاه ها و رویکردهایی فقهی را همراه دارد و در مواردی به ضرورت وحدت بر اساس برداشت هایی اجتماعی فقهی اعتقاد یافته است.

علامه شرف الدین، در کتاب النص والاجتهاد طرحی را در سطحی گسترده، فراتر از حوزه نزاع بین شیعی و سنی درافکنده که با تکیه بر محورهای آن، می توان عناصر مؤثری را در شکل گیری بدعت بازشناخت و تفاوت های ماهوی، عینی و عملی این مفهوم را با نوآوری مشخص ساخت.
شاید اگر روش شرف الدین در نکوهش بدعت، چنان طرحی پیشگیرانه، مورد مطالعه قرار گیرد، آن گاه بتوان کتاب النص والاجتهاد را در جایگاه حقیقی اش نشاند، و از آن برای رفع مشکلی که تحقیقات دینی بدان گرفتار شده، بهره گرفت.
پدیده سکوت، در آرا و آثار فقهی فقی هانی حتی نوآور نیز دیده می شود. اگر کسی به متونی که برخی از فقی هان، درباره مسائل نوپیدا نگاشته اند، مراجعه کند، به خوبی درمی یابد که نتیجه اغلب این تحقیقات چیزی نیست جز این که نهادهای مذکور با شرع ناسازگاری ندارد. فقی هان در این گونه پاسخ گویی، موضعی کاملا انفعالی و غیر فعال دارند و نحوه پاسخ ایشان که منحصر به نفی تعارض با قواعد شرع است، تفاوتی با سکوت ندارد. توجه به مفهوم نوآوری، و بازگشت به نهاد پویای شریعت، فقیه امروزی را قادر می سازد که در همه این زمینه ها راهکار و طرح جدیدی را پیش کشد.
آنچه در این نوشتار از نظرگاه علامه شرف الدین و براساس کتاب النص والاجتهاد مطرح می گردد، تلاشی در گشودن این راه به شمار می آید.